Կա՞ արդյոք քավարան

ԱՌԱՔԵԼԱՀԻՄՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ «ՄԻՍՏԻԿ ԳԱՐՇԱՊԱՐԸ»

Խոսելու ենք մի թեմայի մասին, ինչը, կարելի է ասել, առաքելահիմն բոլոր եկեղեցիների «միստիկ գարշապարն» է, քանզի դրա պատճառով լուրջ տարաձայնություններ են առաջացել նրանց միջև։ Եվ Հայ առաքելական եկեղեցու յուրաքանչյուր գիտակից քրիստոնյա անշուշտ կասի, որ ո՛չ, քավարան չկա, քանի որ մեր վարդապետությունը այդ մասին ոչինչ չի ասում: Բայց մենք փորձենք այդ բառի հոգևոր շերտերը ներթափանցել, քանի որ այն կարևոր է լինելու թե՛ մեր անցած, գնացած ննջեցյալ հարազատների համար, և թե մեզ՝ դեռևս անդինին պատրաստվող հոգիներիս համար:
«Քավարան» բառը առաջացել է «քավություն» բառից, որը, ըստ Մալխասյանցի բառարանի, նշանակում է. «Մեղքերը սրբել՝ փարատել, մեղքերից արդարացնել, թողություն շնորհել, ներել, զոհով, պատարագով Աստծուն հաշտեցնել մարդու հետ»: Իսկ ահա Հայկազյան բառարանում «քավարանը» բացատրվում է որպես «միջամեղ», այսինքն՝ ոչ ծանր մեղքեր գործածների միջնորդ կամ առիթ քավության, և մաքրարան՝ սրբազան (մկրտության սուրբ ավազանով մեղքերից մաքրված) ննջեցյալների մաքրվելու տեղ կամ վիճակ՝ առժամանակյա կայան:
Աշխարհիկ իմաստով կարծես թե ճիշտ է բացատրված, իսկ ըստ Աստվածաշնչի խոսքի` քավություն նշանակում է նաև ծածկել կամ կափարիչ, ինչպես գրված է. «Մաքուր ոսկուց քավություն (կափարիչ) սարքիր: Կոփածո ոսկյա երկու քերովբեներ պատրաստես և դրանք դնես կափարիչի երկու ծայրերին» (Ելք 25. 17)։
Միաժամանակ «քավություն» բառը Սուրբ գրքում օգտագործվում է նաև մեղքերի թողության առումով. «Այն ամենը, ինչ զոհ է մատուցվում մեղքերի քավության համար սուրբ տեղում, վկայության խորան է բերվում, չպետք է ուտվի, այլ կրակով պետք է այրվի»։
Ըստ բերված օրինակների, քավարանի խորհուրդը այս առումով կարծես թե չի համապատասխանում մեր իմացածին, որովհետև առանց արյունի մեղքերի քավություն չի լինում, ինչպես գրված է. «Եթե ցուլերի ու նոխազների արյունը և երինջի մոխիրը ցանելը մաքրում են պղծվածներին և սրբում մարմնի անմաքրությունները, որչափ առավել է Քրիստոսի Արյունը, որ հավիտենական Հոգու միջոցով Իր անձը պատարագ մատուցեց Աստծուն, պիտի սրբի ձեր խղճմտանքը մեռած գործերից» (Եբր. 9.13-14):
Այս ամենը Հին ուխտի ժամանակներում, իսկ Նոր ուխտով. «Որդյակներ իմ, այս բանը գրում եմ ձեզ, որպեսզի չմեղանչեք. իսկ եթե մեկը մեղանչի, Աստծո առաջ բարեխոս ունենք Հիսուս Քրիստոսին՝ Արդարին և Անարատին. Նա՛ է քավությունը մեր մեղքերի, և ոչ միայն մեր մեղքերի, այլև ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ. 2.1):
Եվ ըստ այս մեջբերված խոսքերի, հասկանում ենք, որ մեր մեղքերը միայն Հիսուսի Անարատ Արյունով են քավություն ու թողություն գտնում, որը կատարվում է սուրբ Պատարագի ժամանակ, և կոչվում է Անարյուն զոհաբերություն: Միաժամանակ քավության միջոց են համարվում մեր սուրբ Տիրամայրը, քահանան (որ, ըստ Տաթևացու բացատրության` քավիչ է թարգմանվում), աղքատները (երբ ողորմություն ենք անում նրանց) և մեր անձնական ապաշխարությունը:
«Քավարան» բառը Նոր ուխտի ժամանակներում վերցվել է լատիներեն «պուրգատորիուս» բառից, որը թարգմանվում է մաքրել, սրբել, քավել: Այդ բառի արմատը «պուրգո» բառն է, որն ունի հետևյալ բացատրությունները. մաքրել, սրբել, ջոկել, թուլացնել, քավել, հարթել, արդարացնել, պաշտպանել ինքդ քեզ, ազատագրել, պատրաստվել, հավաքել, հեռացնել և այլն: Այնպես որ, այս բազմիմաստ բառին վերագրել միայն քավելու խորհուրդը ու այդ իմաստով բացատրել «քավարան» հասկացությունը, կարող է բերել դավանաբանական հակադրությունների:
Օրինակ, քավարան ասելով կարող ենք հասկանալ մեղքերի քավության տեղ՝ միջավայր, ինչպես որ մեր հայ վարդապետներն են ասում. «Եկեղեցի՝ հրեշտակաց բնակարան, մեղքերի քավարան», ինչը կատարվում է, ինչպես վերը կարդացինք, միայն Հիսուսի Արյան միջոցով, այն էլ սուրբ Պատարագի ժամանակ, երբ պատարագչի աղոթքներով, Սուրբ Հոգու զորությամբ գինին ու հացը փոխակերպվում են Հիսուսի Մարմնի և Արյան (եկեղեցու հայրերը այդ իրագործված սրբությունը անվանում են Անդրագոյավորում), այսինքն՝ անդրաշխարհային ճշմարիտ կյանքը այստեղ գոյավորված, ինչն ընդունելով սուրբ Հաղորդությամբ՝ քրիստոնյան ստանում է մեղքերի քավություն և թողություն, ինչպես ասվում է սուրբ Պատարագի ժամանակ. «Որպեսզի այս ամենը լինի մեզ՝ մերձեցողներիս, անդատապարտություն, մեղքերի քավության և թողության համար» (Սուրբ Պատարագամատույցից)։
Բայց քանի որ ոչ բոլոր մկրտվածներն են մահվանից առաջ կամենում կամ հասցնում քավությամբ սրբվել, ապա նմանների համար էլ հենց միջամեղ քավարանի, կամ ննջեցյալների հոգիների համար ողորմության հայցելու աղոթքների խորհուրդն է առաջ եկել, որպեսզի նրանք Աստծո հավիտենական ողորմությամբ մաքրվեն, սրբվեն ու, ի վերջո, քավություն գտնեն, թեկուզ և հոգու տառապանքների միջոցով, քանի որ պատերազմի ժամանակ ոչ բոլորն են հերոսներ լինում, այսինքն՝ սրբեր, այլ կան թույլեր ու վախկոտներ, բայց ոչ դասալիք ուրացողներ։
Մարմնում կատարված մարդու հոգևոր սխրանքները կամ էլ հեշտասիրությանը տրված մեղքերն էլ դառնում են տվյալ հոգու հետմահու մխիթարությունն ու ուրախությունը կամ էլ վշտերի ու տառապանքների պատճառը։
Այդ մասին Հովհան Մանդակունին գրում է. «Այդ պատճառով ոչ ոք չի կարող այնտեղ ուրանալ չար գործերի պղծությունը, այլ կապվում է չարախոս լեզուն, ծեփվում է անօրենի բերանը, դողում է հանցավոր մարմինը, որովհետև յուրաքանչյուր մեղք ինքնին վկայում է կատարվածի մասին՝ առանց ձայն արձակելու։ Ինչպես (ճերմակ) ոչխարների հոտի մեջ է երևում այծերի սևությունը, այդպես էլ մեղավորների հոգիները լուսազարդ հրապարակներում պիտի երևան խավարով զգեստավորված ու պատված։ Որովհետև ինչպես օրինակ մարդու ստվերն է անբաժանելի իրենից, նույնպես և մեղքն է անբաժանելիորեն գնում այդ հոգու հետ և պարզորոշ երևում բովանդակ հրապարակով։
Այսպիսով, մեղավորների հոգիները, մնալով իրենց երկնավոր կայաններում, բացորոշ կերպով հոգևորապես տեսնում են արդար դատաստանի հատուցումը, անշեջ հուրը, արտաքին խավարը, աչքերի լացը, ատամների կրճտոցը։ Այդ բոլորի պատճառով մեղավորների հոգիները ահով տրտմած ու տխուր սպասում են Քրիստոսից լինելիք ընդհանուր հարությանը»։
Դարձյալ այս մասին ասվել է. «Այս կյանքը վաճառատեղի է. ով ինչ վաճառեց այստեղ (հոգու տքնությամբ եղած աշխատանքի արդյունքը), նույնն էլ իր հոգու համար հանդերձյալ կյանքում կգտնի պատրաստ վիճակում՝ թե՛ բարի և թե՛ չար։ Գալիս ենք աշխարհ, գնում ենք աշխարհից, և գործերն են միայն հետամուտ մեզ։ Մոռացվում ենք այս կյանքում և հանդերձյալ կյանքի հոգսն է լոկ նորոգվում» (Մեկնություն ժամերգության)։
Քանի որ եկեղեցու արդարների կամ ինչպես ասում են՝ անդրանիկների եկեղեցին, այսինքն՝ հաղթանակածները, երկնքում առաքինազարդ ցնծության մեջ են, նրանք իրենց ներքին խորհրդով մասնակից են մեր երկրավոր բարի պատերազմի մարտահանդեսին։ Նրանք բարեխոսում են մեզ համար Աստծո առաջ, իսկ մենք նրանց համար աղոթող և նրանց բարի օրինակի հիշատակը ըստ մեր հավատի չափով պահողներն ենք այս երկրավոր կյանքում։ Եթե մենք ննջած եղբայրների և հարազատների համար չաղոթենք, նման կլինենք այն սադուկեցիներին, որոնք նույնպես չէին հավատում մեռելների հարությանը։
Համաշխարհային գրականության մեջ «քավարան» բառը հոգևոր թեմաներում հաճախ է գործածվում, մանավանդ որ շատերն են կարդացել Դանթեի «Աստվածային կատակերգություն» գործը։ Թե ինչու է այդ մեծածավալ գործը կոչվում կատակերգություն, չգիտեմ, մանավանդ որ այնտեղ դժոխքի ու քավարանի մասին կարդալիս այնպիսի սարսափազդու արարածների ու դրվագների ես հանդիպում, որ ոչ մի կատակերգության նշույլ չես գտնի, այլ մարդկային հետմահու դրամա, իսկ եթե խոսքը դրախտի մասին է, ապա այն առավել ևս կատակերգություն չէ, այլ համակ երջանկություն և ուրախություն։
Ինչևէ, հիմա մենք փորձենք այս ամենին առավելագույն լրջությամբ մոտենալ, որովհետև դրանից շատերիս հոգևոր իմացության ենթաշերտերում կարող են բավականին լուրջ փոփոխություններ «գրանցվել»։
Նախ սկսենք նրանից, որ մինչ 1054 թ. կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիները բաժանվեցին, նրանք հոգիների անդրաշխարհային վիճակների մասին ընդհանուր կարծիք ունեին, որոնք հիմնված էին սուրբգրային խոսքերի ու եկեղեցու սուրբ հայրերի ստացած հայտնությունների վրա։ Ինչպես, օրինակ, սուրբ Բարսեղ Մեծի, Գրիգոր Նյուսացու, Երանելի Օգոստինոսի, որոնք իրենց գրվածքներում գործածել են «մաքրագործող կրակ» արտահայտությունը։ Ըստ նրանց, երբ հոգին անցնում է անդրաշխարհ, տեղի է ունենում առաջին դատաստանը (որ ծածուկ կամ անտեսանելի դատաստան է կոչվում), որից հետո նա սպասում է համատիեզերական մեծ ու ահեղ Աստծո Դատաստանին: Նման մտքեր ու մի փոքր այլ տեսանկյունից, այսինքն՝ ժամանակավոր տանջանքների մասին, գրել են նաև սուրբ Գրիգոր Կիպրիացին, Հովհաննես Ոսկեբերանը։ Վերջինս այդ մասին գրել է. «Մահացածներին պետք է օգնել, հիշելով մեր աղոթքներում։ Եթե Հոբի որդիները մաքրվում էին հոր կողմից արված զոհերի միջոցով, ապա ինչպես կասկածենք, որ մահացածների համար կատարած մեր աղոթքները մխիթարություն չեն բերի նրանց։ Առանց երկմտանքի գնացածների համար օգնություն անենք՝ նրանց համար աղոթքներ վեր առաքելով»։
Իսկ քավարանի մասին առավել մանրամասն ուսմունք է առաջարկել ուղղափառության սյուն համարվող Գրիգոր Երկխոս պապը դեռ 6-րդ դարում։ Հետագայում այդ ուսմունքը արտահայտվում էր որպես անդրաշխարհային հոգիների համար «միջանկյալ վիճակ», իսկ 11-րդ դարից հետո մտավ «մաքրագործող կրակ» արտահայտությունը։
Իհարկե տարբեր եկեղեցիներ քավարանի խորհուրդը ներկայացնելիս աշխատել են նման անուղղակի զգուշավոր արտահայտություններ չգործածել, բայց և այնպես չեն խուսափել այդ մասին խոսելուց, որպես իրական անհրաժեշտություն։
Հարկ է նշել, որ 16-րդ դարում հռոմեադավան եկեղեցու ծոցից առաջացած լյութերական շարժումը, որն այժմ կոչվում է բողոքականություն, հակադրվելով հիմնական եկեղեցու շատ դրույթներին, քավարանի հարցը կարծես թե մոռացության ենթարկեց, և դադարեցին հիշել ննջեցյալներին իրենց աղոթքներում, քանի որ նրանք հակառակվեցին այդ տարիներին մոլեգնող ինդուլգենցիաների վաճառքի դեմ։
Հավելենք, որ ժամանակակից քրիստոնյա և ոչ քրիստոնյա հարանվանությունները գտել կամ պեղել են մի ուսմունք հոգիների հետմահու միջանկյալ վիճակի մասին, ինչը մեր օրերում լայն տարածում է գտել աղանդավորների մեջ: Այն կոչվում է «հոգեքնածության վարդապետություն»: Ըստ այդ վարկածի, մահվան և հարության միջև ընկած ժամանակահատվածում հոգին գտնվում է քնած, այսինքն՝ անգիտակից վիճակում: Նման մոտեցման կողմնակիցներ են Յոթերորդ օրվա ադվենտիստները (շաբաթապահները)։ Իսկ «Եհովայի վկաները» այս մասին «վարդապետում» են, որ մեռած մարդկանց հոգիները մարդկանց մարմնի նման մահանում են ու վերադառնում հողին, ու այլևս ոչինչ չեն գիտակցում։ Իսկ եթե պատահի, որ մահացածներին երազով, կամ այլ կերպ տեսնեն, ապա թող իմանան, որ դրանք վատ հրեշտակներն են, այսինքն՝ դևերն են, որ ուզում են քեզ խաբել ու մոլորեցնել։

(շարունակելի)
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Բա­րի հով­վի կեն­դա­նի օ­րի­նակ
• Հոգևոր ավարայր է սկսվել
• Այդ օրը Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալները խոսել են հայերեն
• Հավատքով քայլենք այս աշխարհում տրված մի թիզ ժամանակը
• «Աստծո բոլոր ստեղծածները լավ են, և խոտան բան չկա»
• «Սովորեցրու ինձ ընթանալ ճշմարտության, արդարության ու սիրո ճամփաներով»
• «Այր մարդու հետ չպառկես, ինչպես պառկում են կնոջ հետ, որովհետև դա պղծություն է»
• Ամուլ կանանց ընտիր սերունդները
• «Մեծ լուսատուն` ցերեկը իշխելու համար, իսկ փոքր լուսատուն` գիշերը իշխելու համար»
• Լույսը խավարի հետ նույն տեղում չի լինում
• Իմաստուն ծերը
• Երբ Տերը նորից վերադառնա, երկնքում նախ Հիսուսի նշանը պիտի երևա
• Ինչու Իսրայելը չընդունեց Հայոց եղեռնի բանաձևը
• Տերը օրհնի և հաստատ պահի մեր Հայաստան աշխարհը
• «Մարդիկ, որ ունեն աստվածապաշտության կերպարանք, սակայն ուրացել են նրա զորությունը»
• Երբ եղբայրները կռվում են, օգտվում են թշնամիները
• Մասնաբաժին ունե՞ս քո նախնիների հոգևոր հարստությունից
• «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը, որ Իր Միածին Որդուն տվեց»
• «Ինչ չափով չափեք, նույն չափով էլ ձեզ կչափվի»
• Ազգային բարեկենդան

Մեկնաբանություններ